ORTADOĞU’DA ASKER-SİYASET İLİŞKİSİ VE ASKERİ DARBELER
ORTADOĞU’DA ASKER-SİYASET
İLİŞKİSİ VE ASKERİ DARBELER
Asker-siyaset ilişkileri, Ortadoğu çalışmaların-
da uzun zamandan beri ihmal edilen alanlar-
dan birisi olmuştur. Soğuk Savaş yıllarında art arda yapılan darbelere karşın, 1980’lerden itiba-
ren hâkim rejimlerin konsolidasyonu ile demokra-
tikleşme ve küreselleşme vb. süreçler nedeniyle asker-
lerin siyasetle ilişkilerine pek bakılmamıştır. İran’da
Devrim Muhafızları Ordusu’nun siyasette artan
ağırlığı, Arap Baharı sürecinde halk hareketlerinin
seyrinde güvenlik güçlerinin ve orduların oynadığı
kritik roller ile Temmuz 2013’te Mısır’da yapılan
askeri darbe, Ortadoğu’da asker-siyaset ilişkilerine
ilginin giderek artmasına sebep olmuştur. Askerliğin ve siyasetin farklı uzmanlık gerektiren
ayrı meslekler olarak ortaya çıkması ve kurumsallaş-
masından beri ordunun siyaset ile nasıl bir ilişki içeri-
sinde olması gerektiği tartışılagelmektedir. Buradaki
temel mesele, belirli bir siyasal yapıyı düşmanlara
karşı savunması ve bu siyasal yapının askeri çıkarla-
rının korunması için ihdas edilen ve kendilerine güç
verilen askerlerin, siyasi iradeyi temsil eden otoriteye
tabi olmasıdır. Fakat tarih boyunca askerler ile siyasi
otorite arasında farklı ilişki tipleri ortaya çıkmıştır.
Kimi zaman askerler siyasi otoriteyi çeşitli şekiller-
de etki altına almaya çalışmış, kimi zamanlarda da
bizzat müdahale ederek siyasi iktidarı ele geçirmiştir.
Askerlerin siyasete müdahalesi sonucunda siyasi ik-
tidarın olağanüstü yollardan ve zorla değiştirilmesi-
ne ‘askeri darbe’ denilir. Bu çalışmada Ortadoğu’da
asker-siyaset ilişkileri ele alınacak ve askeri darbeler
tartışılacaktır.
Asker-Siyaset İlişkileri
Modern Ortadoğu siyasetinde de askerler önemli rol- ler oynamıştır. Modernleşme sürecinde ilk reformların askeri alanlarda yapılması ve özellikle askeri eğitim alanında kaydedilen gelişmeler sonucunda askerler, ‘ilerici aydınlar’ olarak gerek kendi toplumlarındaki Batılılaşma yanlısı kesimler arasında gerekse yaban- cı muhatapları karşısında saygın bir yer edinmiştir. Modern Ortadoğu’da devlet inşası sürecinde ilk teşkil edilen kurumlardan birisi de ordudur. Ordu, sadece ülkede güvenliğin ve istikrarın sağlanmasında değil, askere alma ve eğitim vb. faaliyetleri ile millet inşa- sında da en etkili kurumlardan birisi olmuştur. Keza, bağımsızlığın emperyalistlere karşı askeri mücadele verilerek kazanıldığı ülkelerde, askerler ulusal birliği ve kurtuluşu temsil eden kahramanlar olarak öne çıkmış ve ülke siyasetinin güçlü ve etkili aktörleri olmuştur.
Birçok Ortadoğu ülkesinde devletin ve milletin inşasında önemli roller ifa eden askerler, sonraki dö- nemlerde kendilerini milletin, devletin ve rejimin bekasının koruyucuları olarak görmüştür. Böylece doğrudan askeriye ile bağlantılı olmayan siyasi ikti- dara tabi olmak bir yana, kimi hükümetler yönetme kapasiteleri, ideolojik eğilimleri veya dış politika ter- cihleri nedeniyle askerler tarafından devlete, milletin bekasına veya ulusal çıkarlara tehdit olarak görülmüş- tür. Siyasete bakışlarını bir takım ulvi gerekçelerle izah etme eğiliminde olsalar da siyaset ile ilişkilerinde bir sınıf, zümre veya kurum olarak askerlerin çıkarlarının önemli rol oynadığı yadsınamaz. Kendilerini ayrıcalık- lı bir zümre olarak gören askerler, kendilerine siyaset üzerinde gözetim rolü vehmetmiştir. Diğer yandan bölgede çözülemeyen kronik sorunlar ile güvenlik teh- ditleri askerlerin ön plana çıkmasına sebep olmaktadır. Çeşitli sebeplerle ülke siyasetinde öne çıkan ordu, ‘stratejik’ kaygılar veya ‘sınıf çıkarları’ gereği kendi ekonomik ağlarını kurmuş ve ulusal ekonomi üze- rinde de etkili olmaya başlamıştır.
Ordular genellikle bir zümre olarak görülse de bir- çok örnekte görüldüğü gibi etnik, ideolojik, maddi çıkar vb. nedenlerle hizipleşme ile malul olabilir. Ken- di içinde birlik ruhu ne kadar güçlü olursa, ordunun siyasete müdahaleleri de o kadar etkili olur. Ordu- nun çeşitli hiziplere ayrılması bir bütün olarak askeri kapasitesini zayıflatmasının yanı sıra, ordu içindeki hiziplerden birisinin siyasete müdahale etmeye çalış- ması iç çatışmalara sebep olabilir.
Modern Ortadoğu siyasetinde de askerler önemli rol- ler oynamıştır. Modernleşme sürecinde ilk reformların askeri alanlarda yapılması ve özellikle askeri eğitim alanında kaydedilen gelişmeler sonucunda askerler, ‘ilerici aydınlar’ olarak gerek kendi toplumlarındaki Batılılaşma yanlısı kesimler arasında gerekse yaban- cı muhatapları karşısında saygın bir yer edinmiştir. Modern Ortadoğu’da devlet inşası sürecinde ilk teşkil edilen kurumlardan birisi de ordudur. Ordu, sadece ülkede güvenliğin ve istikrarın sağlanmasında değil, askere alma ve eğitim vb. faaliyetleri ile millet inşa- sında da en etkili kurumlardan birisi olmuştur. Keza, bağımsızlığın emperyalistlere karşı askeri mücadele verilerek kazanıldığı ülkelerde, askerler ulusal birliği ve kurtuluşu temsil eden kahramanlar olarak öne çıkmış ve ülke siyasetinin güçlü ve etkili aktörleri olmuştur.
Birçok Ortadoğu ülkesinde devletin ve milletin inşasında önemli roller ifa eden askerler, sonraki dö- nemlerde kendilerini milletin, devletin ve rejimin bekasının koruyucuları olarak görmüştür. Böylece doğrudan askeriye ile bağlantılı olmayan siyasi ikti- dara tabi olmak bir yana, kimi hükümetler yönetme kapasiteleri, ideolojik eğilimleri veya dış politika ter- cihleri nedeniyle askerler tarafından devlete, milletin bekasına veya ulusal çıkarlara tehdit olarak görülmüş- tür. Siyasete bakışlarını bir takım ulvi gerekçelerle izah etme eğiliminde olsalar da siyaset ile ilişkilerinde bir sınıf, zümre veya kurum olarak askerlerin çıkarlarının önemli rol oynadığı yadsınamaz. Kendilerini ayrıcalık- lı bir zümre olarak gören askerler, kendilerine siyaset üzerinde gözetim rolü vehmetmiştir. Diğer yandan bölgede çözülemeyen kronik sorunlar ile güvenlik teh- ditleri askerlerin ön plana çıkmasına sebep olmaktadır. Çeşitli sebeplerle ülke siyasetinde öne çıkan ordu, ‘stratejik’ kaygılar veya ‘sınıf çıkarları’ gereği kendi ekonomik ağlarını kurmuş ve ulusal ekonomi üze- rinde de etkili olmaya başlamıştır.
Ordular genellikle bir zümre olarak görülse de bir- çok örnekte görüldüğü gibi etnik, ideolojik, maddi çıkar vb. nedenlerle hizipleşme ile malul olabilir. Ken- di içinde birlik ruhu ne kadar güçlü olursa, ordunun siyasete müdahaleleri de o kadar etkili olur. Ordu- nun çeşitli hiziplere ayrılması bir bütün olarak askeri kapasitesini zayıflatmasının yanı sıra, ordu içindeki hiziplerden birisinin siyasete müdahale etmeye çalış- ması iç çatışmalara sebep olabilir.
Dolayısıyla, belirli bir durumda asker-siyaset iliş-
kilerini belirlenmesinde ordunun yapısı, ideolojik
duruşu ve geçmişi etkili olabilir. Bu nedenle, ilgili
literatürde ordular kendi içindeki birliktelik ruhu,
ideolojik duruşu, askeri uzmanlığa verdiği önem,
devlet ve toplumla ilişkileri vb. açılardan profesyonel
ordu, devrimci ordu, pretoryen ordu gibi çeşitli tip-
lere ayrılır. Profesyonel orduların kurumsallaşmasını
tamamladığı ve bütün askeri kapasitelerini sivil siyasi
iktidarın hizmetine sunduğu kabul edilir. Kendilerini
devrimin koruyucusu ve kollayıcısı olarak gören ordu-
lar ise tabiatıyla siyasi yapılardır ve sık sık siyasete mü-
dahale eder. Çeşitli hizipleşmeler ve çıkar çatışmaları
ile malul olan pretoryen ordular ise türlü bahanelerle
siyasete müdahale etme eğilimindedir. Ordunun siya-
sete müdahaleleri de farklı şekillerde ortaya çıkmak-
tadır; askeri darbeler siyasete doğrudan müdahaledir.
Ortadoğu’daki orduların çoğu pretoryen ordu olarak
adlandırılır ve ordunun siyasete müdahalesi ordunun
bu yapısı ile izah edilir. Askerlerin siyaset üzerindeki
etkileri ise gözetim, vesayet, doğrudan yönetim vb.
şekiller alabilmektedir. Askerlerin siyasete müdaha-
leleri belirli bir rejimin veya hükümetin muhafazası
doğrultusunda olabileceği gibi bazı alanlarda reform
yapılmasına veya politika değişikliğine gidilmesine
yönelik de olabilir.
Orduların özelliklerinin yanı sıra askerlerin içlerin- den geldikleri toplum ile siyasi iktidarların durumu, devletin kurumsallaşması vb. faktörler asker-siyaset ilişkilerinin seyrinde etkili olmaktadır. Sivil iktidarla- rın zayıflığı, yönetici elitler arasındaki şiddetli ihtilaf- lar, iç çatışmalar, savaşlarda karşılaşılan yenilgiler veya yabancı müdahaleleri, askerlerin siyasete müdahalesi- nin önünü açmıştır. Uzun süren buhran dönemlerinin ardından bazı güçlü askeri liderler, ‘at sırtında bekle- nen güçlü lider’ ve ‘milletin kurtarıcısı’ olarak görül- müştür. Bazı siyasi gruplar veya toplumsal kesimler farklı amaçlarla zaman zaman askerlerin veya ordu içindeki bir hizbin siyasete müdahale etmesini cesaretlendirmiş, bu durum ‘başarılı’ darbelerden sonra ‘meşruiyet’ unsuru olarak kullanılmıştır.
Ortadoğu’da Askeri Darbeler
Modern Ortadoğu’da ilk askeri darbe Irak’ta gerçekleş- miştir. Irak’ın bağımsız olmasından kısa bir süre sonra ordunun başına geçirilen General Bekir Sıdkı Ekim 1936’da ‘darbe’ tehdidiyle hükümetin değişmesini sağ- lamıştır. O zamandan günümüze kadar Ortadoğu’da yaklaşık 45 askeri darbe gerçekleşmiştir. Askerlerin siyasetteki ağırlığına rağmen, başka bölgelerle kar- şılaştırıldığında Ortadoğu darbelerde başı çekmez; 1950 -2010 yılları arasında dünyada meydana gelen darbelerin yüzde 15’i bu bölgede olmuştur. Bu oran- la Ortadoğu bölgesi, Afrika, Latin Amerika ve Asya bölgelerinin gerisinde kalmaktadır. Darbelerin çoğu 1960’lı ve 1970’li yıllarda olmuş, 1990’lardan sonra bütün dünyada ve Ortadoğu’da darbelerin sayısı be- lirgin bir şekilde azalmıştır. ‘Başarılı’ darbe girişim- lerinin yanı sıra sayısı tam olarak bilinemeyen çok sayıda darbe girişimi vardır. Fakat bu darbe girişimleri kimi zaman ileri aşamalarda, kimi zaman ise daha ilk safhalarda bastırıldığı için bu konuda sağlıklı veriler yoktur. Keza, bazı zamanlarda hükümetler güçlerini pekiştirmek ve rakiplerini tasfiye etmek için ‘darbe girişimi’ olduğu iddiasında bulunmuştur.
Birçok örnekte olduğu gibi Ortadoğu’da da askeri darbelerden sonra otoriter yönetimler kurulmuştur. Askerler kimi zaman doğrudan iktidarı ele almış, ki- mi zaman ise hükümet üzerinde vasi rolü oynayarak iktidarın şekillenmesinde belirleyici olmuştur. Dar- be yoluyla iktidarı ele geçiren liderler meşruiyetlerini güçlendirmek için bazı reformlar yapmış, popülist politikalar izlemiştir. Kısmi halk desteğinin yanı sıra siyasete getirdikleri yeni çizgi ve yaptıkları reform- lar nedeniyle birçok darbeci lider, kendisini devrimci olarak addetmiştir. Mesela, 1952’de Mısır’da iktidarı darbe ile ele geçiren Cemal Abdülnasır birçok çevrede ‘devrimci olarak anılmıştır. İzleyen dönemlerde fark- lı ülkelerde askeri darbeciler kendilerini ‘devrimci’ olarak tanımlamaya devam etmiştir. Hatta Temmuz 2013’te Mısır’da seçilmiş Mursi hükümetini deviren darbenin lideri Abdülfettah Sisi ordunun müdaha- lesini, “halkın devrimin korunması çağrısına” cevap olarak nitelendirmiştir.
Darbeciler kendi eylemlerini devrim olarak nite- lendirseler ve bazı toplumsal kesimlerin desteğini alsa- lar da darbe ile devrimi birbirinden ayıran en önemli özellik devrimlerin halk hareketlerinin sonucu olma- sıdır. Bu durumda şöyle bir soru ortaya çıkmaktadır: Mademki darbeler halk desteğinden yoksundur ve darbe sonrası genellikle otoriter rejimler kurulur, o halde halk neden darbelere karşı durmaz?
Her şeyden önce darbe sonrası alınan sıkıyönetim tedbirleri ve darbeye dışarıdan verilen destek, di- renmeyi neredeyse imkânsız hale getirmektedir. Ce- zayir’de 1992’de İslami Kurtuluş Cephesi’nin (FIS) darbeye karşı mücadele etmesi yedi yıl süren kanlı bir iç savaşa sebep olmuştur. Keza Mısır Cumhurbaşkanı Mursi’ye yapılan darbeye karşı direnen sivillere karşı silah kullanan darbeciler, 3,500’den fazla insanın ha- yatını kaybetmesine sebep olmuştur. Daha önemlisi, modern Ortadoğu’da hüküm süren rejimlerin çoğu- nun ciddi bir meşruiyet sorunuyla malul olmasıdır. Yozlaşma, ekonomi ve dış politika gibi alanlarda başa- rısızlıkları ve ‘milli çıkarları’ korumaktan aciz kalma- ları vb. nedenlerle, darbe ile iktidardan uzaklaştırılan hükümetlerin arkasında pek kimse durmamıştır. Yani darbeye karşı durmak bir yana, darbeyle iktidardan uzaklaştırılan hükümetlerin, devrilen rejimlerin ar- kasından üzülen pek kimse olmamıştır. İktidardaki hükümetlerin ve rejimlerin halk desteğinden ve meş- ruiyetten mahrum olması, askeri darbe girişimlerini kolaylaştırmıştır.
Ortadoğu Analiz, Eylül-Ekim 2016 Cilt: 8 Sayı: 76, s.51-53.
http://www.orsam.org.tr/files/OA/76/14_bayramsinkaya.pdf
Yrd. Doç. Dr., Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, ORSAM Danışmanı
Orduların özelliklerinin yanı sıra askerlerin içlerin- den geldikleri toplum ile siyasi iktidarların durumu, devletin kurumsallaşması vb. faktörler asker-siyaset ilişkilerinin seyrinde etkili olmaktadır. Sivil iktidarla- rın zayıflığı, yönetici elitler arasındaki şiddetli ihtilaf- lar, iç çatışmalar, savaşlarda karşılaşılan yenilgiler veya yabancı müdahaleleri, askerlerin siyasete müdahalesi- nin önünü açmıştır. Uzun süren buhran dönemlerinin ardından bazı güçlü askeri liderler, ‘at sırtında bekle- nen güçlü lider’ ve ‘milletin kurtarıcısı’ olarak görül- müştür. Bazı siyasi gruplar veya toplumsal kesimler farklı amaçlarla zaman zaman askerlerin veya ordu içindeki bir hizbin siyasete müdahale etmesini cesaretlendirmiş, bu durum ‘başarılı’ darbelerden sonra ‘meşruiyet’ unsuru olarak kullanılmıştır.
Ortadoğu’da Askeri Darbeler
Modern Ortadoğu’da ilk askeri darbe Irak’ta gerçekleş- miştir. Irak’ın bağımsız olmasından kısa bir süre sonra ordunun başına geçirilen General Bekir Sıdkı Ekim 1936’da ‘darbe’ tehdidiyle hükümetin değişmesini sağ- lamıştır. O zamandan günümüze kadar Ortadoğu’da yaklaşık 45 askeri darbe gerçekleşmiştir. Askerlerin siyasetteki ağırlığına rağmen, başka bölgelerle kar- şılaştırıldığında Ortadoğu darbelerde başı çekmez; 1950 -2010 yılları arasında dünyada meydana gelen darbelerin yüzde 15’i bu bölgede olmuştur. Bu oran- la Ortadoğu bölgesi, Afrika, Latin Amerika ve Asya bölgelerinin gerisinde kalmaktadır. Darbelerin çoğu 1960’lı ve 1970’li yıllarda olmuş, 1990’lardan sonra bütün dünyada ve Ortadoğu’da darbelerin sayısı be- lirgin bir şekilde azalmıştır. ‘Başarılı’ darbe girişim- lerinin yanı sıra sayısı tam olarak bilinemeyen çok sayıda darbe girişimi vardır. Fakat bu darbe girişimleri kimi zaman ileri aşamalarda, kimi zaman ise daha ilk safhalarda bastırıldığı için bu konuda sağlıklı veriler yoktur. Keza, bazı zamanlarda hükümetler güçlerini pekiştirmek ve rakiplerini tasfiye etmek için ‘darbe girişimi’ olduğu iddiasında bulunmuştur.
Birçok örnekte olduğu gibi Ortadoğu’da da askeri darbelerden sonra otoriter yönetimler kurulmuştur. Askerler kimi zaman doğrudan iktidarı ele almış, ki- mi zaman ise hükümet üzerinde vasi rolü oynayarak iktidarın şekillenmesinde belirleyici olmuştur. Dar- be yoluyla iktidarı ele geçiren liderler meşruiyetlerini güçlendirmek için bazı reformlar yapmış, popülist politikalar izlemiştir. Kısmi halk desteğinin yanı sıra siyasete getirdikleri yeni çizgi ve yaptıkları reform- lar nedeniyle birçok darbeci lider, kendisini devrimci olarak addetmiştir. Mesela, 1952’de Mısır’da iktidarı darbe ile ele geçiren Cemal Abdülnasır birçok çevrede ‘devrimci olarak anılmıştır. İzleyen dönemlerde fark- lı ülkelerde askeri darbeciler kendilerini ‘devrimci’ olarak tanımlamaya devam etmiştir. Hatta Temmuz 2013’te Mısır’da seçilmiş Mursi hükümetini deviren darbenin lideri Abdülfettah Sisi ordunun müdaha- lesini, “halkın devrimin korunması çağrısına” cevap olarak nitelendirmiştir.
Darbeciler kendi eylemlerini devrim olarak nite- lendirseler ve bazı toplumsal kesimlerin desteğini alsa- lar da darbe ile devrimi birbirinden ayıran en önemli özellik devrimlerin halk hareketlerinin sonucu olma- sıdır. Bu durumda şöyle bir soru ortaya çıkmaktadır: Mademki darbeler halk desteğinden yoksundur ve darbe sonrası genellikle otoriter rejimler kurulur, o halde halk neden darbelere karşı durmaz?
Her şeyden önce darbe sonrası alınan sıkıyönetim tedbirleri ve darbeye dışarıdan verilen destek, di- renmeyi neredeyse imkânsız hale getirmektedir. Ce- zayir’de 1992’de İslami Kurtuluş Cephesi’nin (FIS) darbeye karşı mücadele etmesi yedi yıl süren kanlı bir iç savaşa sebep olmuştur. Keza Mısır Cumhurbaşkanı Mursi’ye yapılan darbeye karşı direnen sivillere karşı silah kullanan darbeciler, 3,500’den fazla insanın ha- yatını kaybetmesine sebep olmuştur. Daha önemlisi, modern Ortadoğu’da hüküm süren rejimlerin çoğu- nun ciddi bir meşruiyet sorunuyla malul olmasıdır. Yozlaşma, ekonomi ve dış politika gibi alanlarda başa- rısızlıkları ve ‘milli çıkarları’ korumaktan aciz kalma- ları vb. nedenlerle, darbe ile iktidardan uzaklaştırılan hükümetlerin arkasında pek kimse durmamıştır. Yani darbeye karşı durmak bir yana, darbeyle iktidardan uzaklaştırılan hükümetlerin, devrilen rejimlerin ar- kasından üzülen pek kimse olmamıştır. İktidardaki hükümetlerin ve rejimlerin halk desteğinden ve meş- ruiyetten mahrum olması, askeri darbe girişimlerini kolaylaştırmıştır.
Ortadoğu Analiz, Eylül-Ekim 2016 Cilt: 8 Sayı: 76, s.51-53.
http://www.orsam.org.tr/files/OA/76/14_bayramsinkaya.pdf
Yrd. Doç. Dr., Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, ORSAM Danışmanı
Comments
Post a Comment